Urdaibai Biosfera Erreserba » Arkitektura » Arkitektura Zibila » Herri-arkitektura » Baserri-etxeak » Erantsitako eraikinak

Nekazal-etxeari kostatu egiten zaio unitate itxiaren estatutu tradizionalari uko egitea. Ez du batere gustuko zelula autonomo nebulosan zabaltzea, baina jasandako gertaera batzuetan oinarrituta konturatu dira etxebizitza eta etxebizitza bera arriskuan jar dezaketen zenbait elementu edo instalakuntzen artean distantzia egokia egotea hobe zela. Ogi-labeen, egurtegien, arnagen edo lastategien kasua da. Izan ere, horien kasuan behin eta berriro frogatuta geratzen da sute-arriskua espekulazio-aukera bat baino gehiago dela.

Badaude erantsitako beste eraikin batzuk nekazal-etxeen biltegi- eta ekoizpen-guneen osagai izanik derrigorrean kanpoan jarri beharrekoak. Garaixea, ferratokia eta harrizko zutabeen gainean kokaturiko mahats-parrak dira, eta komunean duten ezaugarria, aipaturiko arrazoi orokorraz gain, Busturialdean hirurak desagertzeko arriskuan daudela da.

Erantsitako eraikinik ohikoenak eskualdeko arkitekturan ondokoak dira: labeak, ferratokiak, garaixeak, arnagak edo lastategiak, errotak eta burdinolak, karobiak, teilategiak, eta gutxiago eltzetegiak, elurzuloak eta upategiak. Gertuko latitudeetako nekazal-etxeetan hain ohikoak diren beste zenbait instalakuntza (usategiak, sebotegiak...) ez dira ageri. Eraikin hauetako batzuk (garaixea, arnaga, upategia, labea...) norberaren jabetzakoak dira eta beste batzuk auzoko herritarren artean banatzen (ferratokiak, eta baita errotaren bat ere) dira.

1. Garaixea.
Busturialdeko garaixeak egurrezko eraikin txikiak dira, nahiz eta sarritan, harriz beteriko zuratua izan daitekeen. Lau edo sei pilare-harri tronkopiramidalen gainean jarrita egoten dira. Pilareok goialdean harri zirkularrak dituzte. Garaixera igotzeko gehienetan harrizkoa izaten den kanpoko eskaileratik egin behar da, kasu baten edo bestean eskuzko eskalera behar izaten bada ere. Estalkiak armazoi sinplea du eta teilatua isurialde bikoa da.

Orbegoitia baserriak (Libano, Arrieta) egitura hau du.

Garaixeak deituriko atalean elementu etnografiko hauen gainean Urdaibain dagoenaz informazio gehiago izango duzu.

2. Ferratokia.
Animalien trakzio-indarra erabiltzen den lekuetan ezinbesteko tresna da. Gaur egun, eta bere hauskortasuna dela eta, desagertu egin dira erabili ez direlako, nahiz eta nekazal-munduak garrantzia izan duen tokietan oraindik orain ferratoki batzuk kontserbatzen diren, "auzokoak" alegia. Oraindik badaude: Barrengoetxen (Lekerika) edo Meakan, Morgan; Borikan eta La Villan (Errigoiti), Goikoetxe baserri-etxean (Gametxo, Ibarrangelu); Ibarrurin (Muxika); Gerrikan (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz), Zabaleta (Nabarniz).

Lau zutabe bertikal dituen egurrezko egitura da. Zutabeok binaka oposaturik jarrita daude eta tornu paraleloak eusten dituzte. Zingila-sistema baten bitartez animalia lurzorutik altxatzen da mugikortasuna murrizteko eta perratzaileari apatxetara inolako arriskurik gabe heltzea baimentzeko.

3. Parrak.
Parretan hazitako mahatsaren ardogintza euskal nekazal-munduko biztanle askoren dedikazio osagarria izan da duela gutxira arte. Horrekin, familia osoaren kontsumoa asetzen zen.

Harri aglomeratuz egindako pilare tronkokonikoen lerrokadurak dira. Pilareon gainean tamaina handiagoko harrizko blokea dago. Zutabeak auzoko estratzen mugetan lerro paralelotan jarrita daude. Hauen gainean parrak sostengatzen dituzten egurrezko langak jartzen ziren.

Azken urteotan txakolingintzaren garrantzia handitzen doa, ardo zuriaren kontsumoa zein ekoizpena gorantz baitoaz, baina ez da gauza bera gertatzen pilare tronkokonikoen gainean hazitako mahats-parren txakolingintzarekin. Bere hauskortasunak eta gaur egun ez erabiltzeak elementu zaurgarria izatea dakar eta beraz, babes handiagoa mereziko lukeen elementua da.

2003an, Urdaibaiko Galtzagorriak Axpe auzoan, Busturian, egitura hauen zati bat berreskuratu zuen. Beranduago, 2009an, Busturiako Udalak San Bartolome auzoan beste tarte bat zaharberritu zuen.

Baserri-etxeek ere bazuten fatxadan, batez ere hegoaldekoan, jarritako parra-sistema. Sare-eran jarritako besorako egiturak dira, harrizko mentsuletan edo kakoetan euskarrituta. Horietan mahatsondo-hostoak lotzen dira.

Gautegiz Arteagako Isla Goiko baserri-etxean kareharrian egindako treska duen dolarea dago.

Parrak elementu etnografiko hauen gainean zein Urdaibaiko Galtzagorriak-ek berreskuratzeko abian jarritako boluntario-proiektuaren informazio gehiago daukazue.

4. Ogi-labeak.
Gari-ogia edo borona, edo artaburuak, egosteko labea euskal baserriaren oinarrizko instalazioetako bat izan da oraintsu arte. Azken urteetan bertan behera utzi da erabat, artisautza-eran egindako ogia industrialki egindakoak eta etxez etxeko banaketak baztertu egin batu.

Adreiluan egindako laranja erdiko bobeda-itxurako eraikuntza txikiak dira. Sutegi trinkoaren gainean altxatuta daude. Guztia mantentzen duen txabola harrizkoa da, bi isurialdeko teilatua du eta aurrealdetik irekita dago. Batzuetan estalkia edo bere alboetako hormak luzatu egiten dira aurrerantz arkupe luzea eratuz.

Familia-labearen ohitura hedatuta zegoen. Beste era batera esateko, etxe bakoitzean labe bana zegoen eta labe bikoitza etxebizitza biko baserri-etxeetan.

Gaur egun, ogi-labeak ez dira erabiltzen, artaburuak lehortuz labartoa deiturikoa egiteko ez bada behintzat. Baten bat zutik ikustea zaila bada, are zailago oraindik baten bat funtzionamenduan ikustea. Oraindik badaude ondoko baserri-etxeetan: Goikoerrota (Kanpantxu, Ajangiz); Elorreta eta Arrietatxu (Libano), eta Orbegoitia (Lizarralde), Arrietan; Aizkoetxebarri, Bizkaigane, Larrena eta Uriguen, Errigoitin; Goiko (Baldatika) eta Biesko (Triñe), Foruan; Astorki Goiko (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz); Isla Goiko eta Orueta (Gautegiz Arteaga); Gaztegoiko (Garteiz, Ibarrangelu) eta Barrenengo (Baroa, Sukarrieta)...

5. Arnaga edo lastategia.
Baserri-etxeetan ohikoa da neguan etxe-abereak elikatzeko lastoa edo belarra gordetzeko tokia izatea. Kortaren gainean, eraikinaren atzeko erdian, egoten da. Baina bazka-lekuen apurka-apurkako suntsipenak eta estabulazio-erregimenaren hedapenak biltegiratze-gaitasuna handitzea ekarri du eta hori baserri-etxearen kanpoaldean pilatuz konpondu da. Lastoa kontserbatu ahal izateko hiru baldintza bete behar dira: lurreko hezetasunetik babestuta egotea, busti ez dadin sabairekin estalita egotea eta ustel ez dadin behin eta berriro aireztatuta izatea.

Garatutako soluzioak bi izan dira. Alde batetik, baserri-etxearen hormetariko bati teilaperen bat eranstea. Bestaldetik, etxeari erantsita ez dagoen lastategia edo arnaga eraikitzea. Hau, gainera, baserri-etxearen seguritatea zalantzan jar dezaketen egurra zein beste material sukoiak gordetzeko ere erabiliko da. Azken kasu honetan, ohikoena, eraikinak ondoko ezaugarriak izatea da: oso apalak, oinplano luzea eta estalkia bi uretara. Beheko solairua harri-fabrikarekin edo harrizko hormaren luzapenarekin itxi egiten da. Bigarren solairuak, berriz, sarbide askea du eta aldapa handiko harrizko patinatik iristen da. Euskal herri-arkitekturan arnagak garaixeak bezain besteko nortasuna badu ere, askoz ere ezezagunagoa da, baita adituen artean ere.

6. Upalategiak.
Pentsa liteke XIX. mendean mahastien laborantzak izan zuen gorakadak uzta gordetzeko eraikin hauek eraikitzea ekarri zuela. Gaur egun, Muruetako Larrabe auzoan oinplano laukizuzena eta tamaina handikoa dago. Adreiluz eta harriz eraikita dago. Bere fatxadan tamaina txikiko baoak daude. XIX. mendean txakolin-upategi moduan erabili zen.

7. Karobiak.
Karobiak, batez ere, lurraren malda txikiei erantsita ageri da, edo, bestela, lurreko terrazen edo lubeten behe-aldean, sarritan egur-horniketa eta lehengai-horniketa errazten duen bidearen gainean kokatuta egoten dira. Harria erreta karea lortzera zuzendutako harlanduzko eraikin tronkopiramidal trinkoak dira. Bere baitan, instalakuntza bakarra dute, zilindro- edo ardatz-formako kanpaia hain zuzen ere. Batzuetan aldapa bat igoz, euren goi-aldera heltzen da. Bertotik zamatzen dira. Harrizko eta arte-egurrezko geruza txandakatuak eginez zamatzen da. Kanpaiaren behe-aldean dagoen tunel batetik pizten da. Orduak eta orduak itxaron behar da erreketa-prozesua eta oxidazio-prozesua osatu arte.

Karea, duela gutxira arte, eskaera handiko produktua izan da euskal nekazal-munduan. Erabilpen desberdinak izan ditu: eraikuntza-argamasa prestatzeko, fatxadak zuritzeko, erein orduko lurra egokitzeko, galkorrak diren elikagaiak epe luzean kontserbatzeko eta erabilpen terapeutikoak.

Oraindik badaude zenbait aztarna ondoko inguruetan: Kortabille baserri-etxea (Metxikas, Errigoiti eta Forua artean); Elorreta, Bastegietaburu-Askola antzinako herri-mendia, Madaiagaerreka parajetik gertu..., Gernika-Lumon; Oleta eta Jaunsolo baserri-etxeen artean (Errekalde, Gautegiz-Arteaga); Sarrikolea baserri-etxea (Kortezubi); Zugaztieta (Muxika); Kañadene, Landako, Erdikoerrota, Larrago (Busturia)...

Karobi guztiak kareharri azaleratzeetatik oso gertu daude, harrobitik karobira arteko material-garraioa errazagoa gauzatzeko.

8. Kirikiño-Hezia.
Kirikinauzia edo Kirikiño-Hezia, gaztainak gordetzeko asmoz jendeak egiten zuen batez ere harrizko eraikuntza da, nahiz eta material galkorrez ere egin diren (egurrezkoak, adibidez). Oro har, sasoian jasotako gaztainak egoera onean mantentzeko erabiltzen ziren, baina aldi berean, txerri eta basurdeengandik babesteko. Normalean basoen barnealdean eta fruituaren ekoizpen-gunetik hurbil kokatzen zituzten eraikin hauek. Eraikitzeko orduan bi modu egoten ziren: obalatua edo biribila. Ingururik gertuenean (Gorbeian) aurkitutakoek ondoko neurriak dituzte: diametroa 5 eta 1,5 m artekoa; hormaren altuera 1 eta 2,5 m artekoa eta, animalien sarrera eragozteko, pixka bat makurtuta zegoen, eta, azkenik, hormaren zabalera 50 zentimetro eta metro baten artekoa. Modu berean, batzuek hustuketa errazteko asmoz, zulo bat izaten zuten, eta beste batzuk, aldiz, guztiz itxita egoten ziren. Busturialdean ez da geratzen baserriei erantsitako honelako eraikuntzen aztarna aipagarririk.

9. Teilategiak.
Artisautzazko teilategiak, hots, lurrezko adreiluak eta teilak egosteko labeak, euskal baserri-etxeen eraikuntzarako material-horniduran oinarrizko papera izan zuten. Arabiar erako labe itxiak erabili ziren beti Bizkaian. Lauki zuzeneko oinplanoa dute. Bi ganbara ditu. Bata, erreketa-ganbara, bobeda-itxurakoa, eta bestea, egoste-ganbara, aurrekoari gainjarrita eta goialdetik irekita dagoena. Biak elkarrekin komunikatuta daude elkarbanatzen dituzten sutegiko zulo txikien bitartez. Zuloetatik beroak igotzen du goian kokaturiko lurrezko piezetara. Beheko ganbaran erregaia izango den otea edo egur txikia sartzen da. Goikoan, buztinezko piezak pilaketa konikoan jarriko dira. Ondoren, aurreko labekadatan bazterturiko zeramika-zatiekin estaltzen da, eta baita lurrarekin ere, beroak ihesik ez egiteko zuloak uztea ekiditu behar delarik.

Teilategia hartzen duen eraikina paralelepipedo bakuna da eta bere altuera oinarriaren zabaleraren bikoitza da. Labea elikatzeko arku-eran irekitako bi edo hiru aho daude lur-mailan jarrita. Bigarren solairuan atea dute, buztinezko piezak sartzeko alegia. Estalkia astoen gainean dago eta hormen gainetik gainaltxatuta dago suteak ekidin eta, labekada amaitutakoan, hozte-garaian bentilazio azkarra baimentzeko.

Euren eguneroko eskaera tokikoa zenez enkargupean edo aldiro lan egitea oso ohikoa zen. Adreilu trinkoa, karratua edo lauangeluarra, eta kanaldun teilak ekoizten zituzten. Halere, zenbait kasutan buztingintzazko piezak egingo zituzten.

Busturialdeko eskualdean bizirik dirau Terlegizkoa (Kortezubi). Bestalde, San Migelen (Errigoiti) -Larragan Aurreko baserri-etxearen ondoan dago eta antza denez 1667an eraikitakoa da-, eta Amonaga, Izagirre eta Miangolarra aldean Gernika-Lumon hondarrak daude. Azken hiru horiek udalerriko honetako aktiboenak ziratekeen. Hirurak Amonaga errekan edo errekatik geografikoki gertu kokatuta, Gernika-Lumo eta Muxika artean, daude. Hau ibar txiki hau buztinean aberatsa da eta erreka-hegal biak zuloz beteta dago; honek, teilak eta adreiluak egiteko beharrezkoa zen buztina lortzeko gunea zela argi uzten digu. Beste teilategiren bat Marikortatik gertu egon behar zuen, gaiarekin lotutako Tellariondo bezalako toponimia-aztarnak baitaude.

10. Eltze-dendak.
Zeramikaren artisautza-ekoizpenari dagokionez, Gernika-Lumon, era honetako produktuen eta artikuluen lantegia egon zen, Zaraspen, Lumoko Tabernaren ostean, Ubitarte eta Zaraspeondo (Kaltzada egoitza) baserri-etxeen artean alegia.

Era berean, udalerri horretan ere, "Ollerias" izeneko beste leku bat dago Marikortako parajean, Santa Luzia auzoan, buztin- eta kaolin-beta batzuk ustiatu izanaren aztarnak daudelarik.

Jakin badakigu Gernika-Lumon lur errefraktario zuria, hots, Kaolina, bazegoela eta zeramikako artikuluak egiteko erabili zela. 1849an, Manuel Santos Chirapozuk, Lumon, Montefuerte Kondearen lurretan, material horretako meategia salatu zuen. Pentsa liteke meategi hori "Zallochu" deitutakoa litzatekeela eta Marikortako parajean dagoena izan daitekeela.

11. Elurzuloak.
Elurzuloak atalean informazio gehiago aurkituko duzu Busturialdeko eta bere ingururik gertueneko erantsitako eraikin hauen gainean.

12. Errotak eta burdinolak.
Errotak atalean informazio gehiago aurkituko duzu Busturialdeko eta bere ingururik gertueneko erantsitako eraikin hauen gainean.

Urdaibaiko Galtzagorriak © 2017. Kontaktatu gurekin: galtzagorriak@urdaibai.org

Babesleak: Eusko Jaurlaritza, Gernika-Lumoko Udala eta Urdaibai Biosfera Erreserba.