Urdaibai Biosfera Erreserba » Arkitektura » Zerbitzu eta azpiegitura-arkitektura » Terlegizko bainu-etxea

Bizkaian ur mineromedizinal ugari aurki daiteke. Euretariko asko herritar ugarirentzat ez dira inoiz ezagunak izan eta beti inguruko herritarrek modu enpirikoan erabili dituzte, eta guztiei ezarri dizkiete sendatzeko bertuteak. Gutxi batzuk bakarrik modu egokian ikertu, dokumentatu eta analizatu egin dira, gerora komertzializatu zirenak. Horien gainean, XIX. mendearen amaieran, Bizkaian martxan zeuden hamaika bainuetxeak kokatu ziren. Bainuetxe bat Kortezubiko Terlegiz auzoan egon zen eta 1939ra arte funtzionatu zuen. Iturburua 1840. urtera aldera deskubritu zen. 1887an hiru iturburu izan zituen. Bi sulfurotsuak ziren eta bat burdintsua. Beranduago, jaberianoen kongregazio erlijiosoaren eskuetara pasatu zen eta mintegi moduan eta laikoek era guztietako batzar erlijiosoak egiteko erabili zuten. Gaur egun eta, duela 20 urte baino gehiagotik, drogamenpekotasuna duten pertsonen komunitate terapeutiko moduan erabiltzen da. Era berean, lehen hotela hartu zuen eraikina eta bainuetxearen bainua erabat suntsituta daude.

Ura, konposaketa zein erabilpen aldetik, gizakiontzat bizirako ezinbesteko elementua izan da. Aspalditik, gorputza garbitzeko edota zenbait gaixotasuni aurre egiteko asmoarekin gizakiak, animaliek egiten duten modu berean, gorputza uretan sartu eta bertan sartuta denbora batez iraun du.

Ur mineromedizinalak

Ur mineromedizinala hidrologia medikoaren agente terapeutikoa litzateke, eta bere eragina, iturburu eta bainuetxe bakoitzaren konposaketa kimiko berezian eta bereizgarrian bilatu behar da.

Ur hau zer den esateko definizio ugari daude.

Bata Osasunaren Munduko Erakundearena da. Honen arabera ur mineral naturalak ondokoak dira: bakteriologikoki kutsatu gabeko urak, lurpeko iturrian jatorria dutenak, 1 kg-ko 1 g mineral edo 250 mg CO2 aske gutxienez dutenak eta osasunerako onuragarriak diren propietateak dituztenak.

Metal-ura isurtzen duen iturria. Ur
hauen ezaugarriak ondokoak dira:
garbiak, gardenak, freskoak, zapore
astrigente metalikoa, zenbaitetan
estiptikoak, usain sumagarririk
gabekoak. Metal-ur izenarekin
ezagunak dira. Airearekin eta
argiarekin kontaktuan daudenean
eraldatu egiten dira. Iturburutik atera
bezain pronto geruza gorriz estaltzen
dira; ezaugarri horri esker berehala
bereizten dira. Izan ere, euren
ibilbidean zehar burdina-oxidoz
osatutako sedimentua pilatzen da.
Metal-uren suspertzaile legez erabili
da eta beti mineral-eza dagoe
n koadroetan (anemiak, amenorreak,
etabar).

Beste bat estatu espainiarreko 1991ko Araudi Tekniko-Sanitarioa da. Honen arabera "ur mineral naturalak bakteriologikoki osasuntsuak diren urak dira, jatorria lur azpiko geruzan edo aztarnategian izan eta iturburu batetik, gune batetik edo ugaritik, berez edo zuloak egindakoan, ateratzen direnak. Ur hauek bestelako ur edangarrietatik ondo bereiz daitezke ondoko ezaugarriengatik: a) bere izaera: mineralak, oligomineralak eta bestelako osagaiak ditu eta, zenbait kasutan, eragin zehatzak gainera, eta b) bere jatorrizko izaeragatik. Ezaugarri hauek eraldatu gabe kontserbatu dira, ura lur azpian sortu eta akuiferoak kutsadura-mota guztietatik babestuta egon direlako."

Baina, nola sortzen dira ur mineromedizinalak?

Lehen urratsa berezko ur mineralak lortzea da. Hauen jatorria, derrigorrez, lur azpiko iturburua da, gehienetan ur meteorikoak (euria edo elurra), grabitatearen eraginpean, lurrazaletik sakonago dauden geruzetara sartu egiten direlako eta sakonera horretan egiten duten ibilbideagatik tenperatura irabazten dute. Beranduago, surgentzia-mekanismo desberdinak direla medio harkaitzen zuloetatik edo zartaduretatik gainazalera igo dezakete. Surgentzia-mekanismo horiek fase tektoniko batek edo ugarik sortutako apurketa gogorren, edota haranen edo depresioen agerpenen araberakoa direla. Ondorioz, iturburuak irtengune bat edo asko ditu, berezkoak zein gizakiak eragindakoak. Sakonean egiten duten ibilbidea dela medio, uren ezaugarri fisikokimikoak mugitu diren lur-eremuaren araberakoak dira batez ere. Horregatik ur mineralen konposaketa eta ezaugarri hidrogeologikoak oso dibertsoak dira. Horrela bada, konposaketari dagokionez bi ur-mota berdintsurik ez dagoela esan daiteke. Hala eta guztiz ere, puntu honekin bakarrik ur honen ezaugarri fisikokimikoak ezin azal daitezkeenez, euren jatorri endogenoa -magmatikoa, bolkanikoa eta kimikoa- ere kontuan hartu behar da.

1861ean egindako eraikina. Eraikuntza
honen aurreko fatxadan, kareharrian
egindako kartelean, ondoko inskripzioa
irakur daiteke: Edificada por D.
Domingo de Uria. Año 1861.

Ur termalak, bestalde, lur azpiko ur beroak dira. Leku jakin bateko ura ur termaltzat hartuko da, baldin eta leku jakin horretan isurtzen diren uren urteko bataz besteko tenperatura baino lau gradu zentigradu altuago gutxienez badu.

Beraz, ur mineral natural guztiak lurpeko iturburuan dute jatorria eta ez daude bakteriekin kutsatuta. Ur kg bakoitzeko mineral gramo bat baino gehiago dute, edota 20ºC-ko tenperatura baino altuagoa, edota oinarrizko zenbait osagai –iodoa, burdina, sufrea, artsenikoa, erradioaktibitatea edo CO2a esaterako- kantitate minimoan dute. Gainera, beren konposaketa fisikokimikoa, hau da, mineralizazio-mota aldatu gabe mantendu behar du denboran zehar.

Bigarren eta azken ezaugarria ondokoa da: Autonomia Erkidego bakoitzean eskumena duen organismoak osasunerako duten eragin terapeutikoak nabarmenki frogatuta izan behar ditu eta, ondorioz, onura publikotzat hartuta izan behar du.

Burdin iturburuak oso ugari agertzen dira Bizkaia osoan eta, baita, Busturialden ere. Burdin urik ez duen udalerririk ez da izango. Hau horrela da gainazalaren geologiagatik, den-dena burdina-oxidoz osatuta baitago. Badaude burdina-iturburuak esate baterako badaude, Bermeon, Matxitxakoko lurmuturretik gertu eta Sollube mendiaren magalean, eta Gautegiz Arteagan. Gautegiz Arteagakoa lehenengoz 1764an aipatu zen, Pedro Gomez Bedoya Paredes lanean hain zuzen ere.

XIX. mendearen amaieran, hamaika bainuetxe zeuden funtzionamenduan Bizkaian. Busturialden bakar bat, Terlegizkoa, Kortezubin, hain zuzen ere.

Kortezubiko Terlegizko bainuetxea

Iturburua Terlegiz auzoan ateratzen da, Larrondo izeneko lekuan.

Sulfurodun uren iturburua. 1853an,
isuria handia da. 200 azunbre
minutuko ere aipatzen da. 1876an
isuria gutxi gorabehera 400 litro
ordukoa da, 1927an bezala.

Bainuetxe honen urak 18ºC-ko tenperatura konstantean ateratzen dira. Bere dentsitatea 1,0015 kg/m3-koa da.

Ur hauek deskonposatzen ari diren landare-hondakinez osatutako lurrazala zehartzen dute. Hondakinok oxigenoa eta sulfatoa hartzen dutenez, sufreak urarekin konbinatzean hidrogeno sulfuroa sortzen dute, eta sulfuroak ur hori mineralizatu egiten du. Antzinako bainuetxe honen urek ez dute sulfurorik eta bere tenperatura igotakoan beren eragile mineralizatzaile garrantzitsuena, hots, azido sulfidrikoa galdu egiten dute.

Litekeena da iturburua 1840. urte aldera aurkitu izana. Dirudienez, lur-eremuaren jabea zen Gregoria Uriaren morroi batek ustel-usain gogorra sumatu zuen Hildako animaliak sortutakoa zelakoan zegoen. Ur-korrontea zegoela ohartu zen. Ur hori dastatu eta zapore nazkagarria zuela konturatu zen. Jabea abisatu eta ura Elorriokoa modukoa zela ohartu zen. Medikuak eta farmazeutikoak abisatu zituen aztertu eta, errentagarria izanez gero, ustiatu zezaten.

Bainuetxearen establezimenduaren eraikina 1848 aldera eraiki zen.

Uria andereak iturburua aurkitu eta La Calle jaunak analizatu bezain laster, herri-onuratzat hartutakoan, barrakoi txiki antzeko zerbait eraiki zen. Lau zati eskasetan banatuta zegoen, beste horrenbeste bainu-ale kokatzeko eta ez zuen etxe-ostaturik. Bainua hartzera zetozenak inguruko baserri-etxeetan hartzen zuten ostatu. Lehen eraikin hau 1860. urtera arte iraun zuen.

1876an iturburu bakarra dago, bere urak erabat itxita dagoen biltegian jasotzen zirelarik. Bertatik ura bi hoditik ateratzen zen. Batek ura zuzen-zuzenean harraskara eramaten zuen eta beste batek galdaratara, bere tenperatura igotzeko. Iturburua Gastiburu deitutako mendizerran, kareharrian, sortzen da.

1. taula. Urteetan zehar leku honetako iturburuen uren analisiak egin dira. Taula honetan horietako zenbait jaso dira. Lehen analisi kimikoa Gernikako Farmazeutikoa zen Bruño Lopez La Calle jaunak egin zuen 1850ean.

Bainuetxearen eraikina 1876an laukizuzena da. Sei harraska zituen, bakoitza gabinete independentean. Lehenengoan txorro-aparatua zegoen. Harraska bakoitzak bi txorrota zituen, ura isurtzen zutenak. Batek iturburuko tenperaturan isurtzen zuen eta besteak tenperatura handian, ondoko gelan kokatutako lurrun-galdaratik zetorrelako. Orduan, ez zen ez igerilekurik ez eta urmaelik ere.

1876ko urte honetan larrialdiko eraberritzeak egin ziren, besteak beste Kortezubitik bainuetxera gurdian etortzeko bidea hobetzea eta eraikin berria egitea, ostatuari erantsirik, hamabi harraska, igerilekua eta inhalatzeko eta lainoztatzeko tresnak izango zituena.

1876ko denboraldian osagile-zuzendaria José Barrena Duroni izan zen.

2. taula. 1876, 1883 eta 1884 urteetan ur hauei esleitzen zaizkien eragin terapeutikoak jaso dira taula honetan. 1876an, halere, ur hauek ondoko kasuetan ezin erabil daitezke: espasmoak, burmuineko kongestioak eta hemorragiak dituzten pertsonentzat; haurdunaldian handidura-sintoma gogorrak daudenean; tuberkulosi- eta eskorbuto-afekzioetan, bai eta zirkulazio zentroko edota odol-hodi handien afekzioen kasuetan. Urte honetan ere, eta bainuetxeak dituen bitartekoekin, inhalazio-eran eta lainoztatze-eran ezin eman daitezkeenez aparaturik ez dagoelako, urak bainu-, zorrotada-, injekzio-, gargarismo- eta edari-moduan har daitezke.

1877an, deskribapenaren arabera, bi solairuko paralelogramoa zen. Beheko solairuan biltegia, labea, galdara, ponpa eta aipaturiko sei gabineteak zeuden; lehen solairuan bainuaren arduradunarentzako eta behe-mailako pertsonentzako (gaixoak beren jatekoarekin) gelak zeuden. Urte honetan establezimenduaren jabeak arnasbideetako afekzioak tratatzeko eskuz egindako bi lainoztatze egin ditu.

1880an establezimendu berria eraiki zen. Proiektua Durangoko Artaube arkitekto jaunarena izan zen. Bainuetxearen eraikin berria aurrekoaren gainean eraiki zen eta bere deskribapena ondokoa da: beheko solairuan, Hego-mendebaldeko horman, sarrerako atea dago eta hiru metroko pasabide zentrala. Pasabide honek eraikina bitan banatzen du. Sarrerako atearen aurrean eta erdiko pasabidearen amaieran ur minerala askatzen duen iturri artistikoa eta kapritxosoa dago. Berezko estalaktita eta estalagmitak dituen kobazulo artifizialetik ateratzen da eta kristalezko galeria bikoitzan itxita dago.

Pasabidearen eskumaldean osagile zuzendariaren bulegoa eta konketak daude. Hemen ere badago inhalazio-gela. Oktogono-formako inhaladorea du, bere goialdetik kristal-piramide batekin itxita dagoena eta leihatila mugikorra duena. Inhaladorearen hondoan, eta ondo konbinatutako haitzetatik, aipaturiko aparatua urez (tenperatura aldakorra) eta gasez hornitzen duen iturria dago. Aurrekoekin batera, beste bi bainu-gela eta, azkenez, hidroterapia-gela daude. Hidroterapia-gela honelakoa da: tribuna hidroterapikoa –de aplicación y dirección erakoa-, presio, neurri eta tenperatura desberdinetako zorrotadak, dutxa eskoziarra, euri hotz eta beroko bainua, jesarrita egoteko gerri-dutxa, zirkularra, goranzkoa eta beheranzkoa eta uterobaginala, ahulki artikulatua dutxa uterobaginaletarako, ondestekoa goranzkoa eta manga mugikorduna, nahierako pita aldakorrekin.

3. taula. Gaixoen estatistikak. Gaixo txiroak, ofizialki, ez dira musutruk artatzen, eta 1883an osagile zuzendariak gertaera hori kritikatu zuen, berak zioenez elikadura egokirako dirurik ez badago urak erabili arren emaitzak ezin dira onak izan, eta beste herrialdeetan Aldundia dela laguntza ekonomiko hori ematen duena esaten zuen.

Erdiko pasabidearen ezkerretara eta orden berean hiru bainu-gela, lainoztatze-gela –lainoztatzeko hiru tresna berezirekin eta lau lainoztagailu arrunt, sare metaliko motatakoa- daude. Aurrekoekin batera, beste bi bainu-gela daude eta azkenean lurrun-bainuak eta lurrun-dutxak hartzeko eta errusiar dutxa dituen gela dago. Ondoren, igerilekua dago, apur bat txikia dena. Gela guztietan hamabi zenbakidun koadro adierazlera konektatutako txirrin elektrikoa dago.

Ontziak marmol jaspeztutakoak dira eta bakoitzean bi txorrota daude.

Eraikinaren hegoaldeko fatxadaren zati bat egin behar izan den ebaketak estaltzen du.

1880. urte honetan establezimenduko jabearen kontura errepide-adar berria egin zen.

1880ko denboraldian Alberto Armendariz da osagile-zuzendaria. Bere txostenean aurretik egondako eta hildako Aiegi doktorea gogoratzen du. Bere lana eta instalazioak hobetzeko zuen asmoa –azkenean lortu zena- goraipatzen ditu.

1881ean antzinako ur-biltegian bi iturburu daudela frogatu egiten da. Horregatik egindako analisiak ez ziren zuzenak (antzinako iturburua sulfurotsua eta iturburu berria karbonato ferrosoa 19ºC-tan).

1880an, Artaube arkitektoak, eraikin
hau diseinatu zuen. Egitura berri
honetan, besteak beste, bainurako
edota hidroterapiarako gela berriak
eta osagile zuzendariaren bulegoa
kokatuko ziren.

1881ean iturburuko ura jasotzeko biltegi berria eraiki zen, ur gehiago behar delako eta analisietan aldaketak egon direlako. Hidroterapia-gelaren mailatik lau metrora kokatuta dago. Urte honetan ur hotzaren eta beroaren hodiak kontaktu zuzenean jartzea eta gelak, sukaldea, ostatua, etabar hobetzea proiektatzen da.

Antzinako ostatuaren aurrean otoi-leku txikia, txabola antzekoa, zegoen. Santo Domingo Guzmangoa goratzen da, lehen jabea eta establezimenduaren sortzailea izandako Domingo Uria haren jarraitzailea zelako. Domingo Uria hau 1885ean jabea zen Gregoria Uriaren aita zen. Era berean, ostatuaren aurretik zalditegia zegoen.

1885ean estalitako galeria lehenengo biderrez aipatzen da. Galeria honen bitartez beheko solairuko eraikina bainuetxeko gela solairu nagusiarekin komunikatuta zegoen. 44 pertsonentzako jantokia eta aisialdi-gela zituen. Eraikin honen atzean galeria handia dago eta, pasabide-zubiari esker, bainuetxeraino heltzen da. Jabea, 1880an, Alegria Kapitaina zen –eta horren arrazoia ezezaguna da-.

1886an jabeak Domingo Uriaren alarguna eta alabak dira. Urte honetan osagile-zuzendariak establezimenduan 36 eraberritze-lan egitea eskatu zuen.

1883tik aurrera, bainuen denboraldi ofiziala ekainaren 15etik irailaren amaierara artekoa da.

1860an, Uria jaunak, bainuetxetik 60 metrora gaur egungo ostatua eraiki zuen, 1859an eraberritu zena. Bertan, aberatsak eta klase ertainak ostatu hartzea ohikoa zen.

Eraikin hau lau solairuko lau aldeko poligonoa da. Fatxada nagusia Hegoaldera dago eta solairuak departamentutan eta gelatan bananduta daude. Beheko solairuan sukaldea, jaki-gordailua eta jantokia zeuden. Solairu nagusian eta bigarren solairuan, bakoitzean, bi ohedun hamahiru gela eta bi aisialdi-gela daude. Hirugarren solairuan txapitula-erako hamahiru gela eta bere kontura jaten duten bainu-hartzaileentzako sukalde txikia daude.

4. taula. Gaixotasunen sendatzea.

1887an, azkenean, hiru iturburu daude: bi sulfurotsuak, bat ustiatzen ez dena eta, bestea, burdina-urarena.

1888an, Arteatik, Vicente Urretxa osagile-zuzendari berria dator.

1891an zuzendaria Miguel G. Cumaleño jauna da.

Domingo Uriaren oinordekoen ondoren bainuetxea esku desberdinetatik igaroko da. Lekaime benediktiar frantziar batzuek ostatuaren eraikina, denbora-tarte laburrean, erabili zuten. Ondoren, jabeak, Eusebio Iturri jauna, Antonio Onaindia jauna, Domingo Berriotxoa jauna eta Valentin Bengoetxea jauna izan ziren. 1927an Sociedad Española Rural deitutako erakundeak hartu zuen horren ardura eta bertan abeletxe-eredua, nekazaritza-eskola praktikoa izango zuena, jartzeko asmoa zuen, baina bainuetxera zihoan bainu-hartzaileen kopurua handitzeko helburuarekin.

5. taula: Bainuetxera joandako gaixotasunik ohikoenak jasota daude, bai eta urtetako datuak dituztenak ere.

Dauden iturburuekin amaitzeko esan beharra dago establezimendutik gertu burdina-ura karbonatatuak askatzen dituzten bi iturburu daudela, eta beste bat ur edangarriarena. Gainera, bainuetxearen atzeko eraikinean, era berean, erreka bat deskribatzen da.

6. taula: Gaixoen jatorria.

Eraikin hau Espainiako gerra zibilera arte (1939) bainuetxe moduan erabili zen. Bere jabeek, Gomeza Jaun-Andereak Aita Jaberianoen eskuetan utzi zuten. Erlijioso italiar hauek bertan mintegiak egiteko, erlijioarekin zerikusia duten seglaren arteko bileratarako, erretiro-zentrorako eta erlijio-topaketetarako erabili zuten 1965etik 1978ra arte. 1985etik aurrera Etorkintza Fundazioa lur-sailaren eta eraikinen jabea da. Bere misioa eta helburuak betetze aldera -drogamenpekotasuna duten pertsonak artatu eta gizarteratze-programak eta lan-programak abian jarri- instalakuntza hauek modu autonomoan erabiltzen ditu. Gaur egun, iturburuak ez ditu helburu terapeutikoekin erabiltzeko baldintzarik betetzen. Era berean, Fundazio honek instalakuntza hauen ardura hartu zuenean, ez zegoen ez bainurik, ez eta uren kanalizaziorik ere. Eta bainu-etxearen lehen hotela eta bainuak hartu zituen eraikinaren artapen-egoera gaur egun ez da okerragoa, teilatua konpontzeko eta eraikina mantentzeko, Etorkintza Fundazioak bere diruaren zati handi bat erabili duelako.

7. taula. Zenbait datu ekonomiko eta botilatzearenak.

Atal honen inguruan informazio gehiago izan nahi bada Historia de los Balnearios de Bizkaia argitalpena kontsultatzea komenigarria da. Hemen jasotako informazio gehiena liburu horretatik atera da.

BIBLIOGRAFIA

+ REYES PÉREZ FERNÁNDEZ, MARÍA. Principios de Hidroterapia y Balneroterapia. MacGraw-Hil / Interamericana. MadriL, 2005.

+ SARRIONANDIA GURTUBAY, MAGDALENA. Historia de los Balnearios de Bizkaia. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo, 1989.

+ SASTRE, IZASKUN. Etorkintza Komunitate Terapeutikoko tratamendu Koordinatzailea. Aldaba Gernika-Lumo Aldizkaria, 175. zbkia., 2012ko iraila-urria de 2012.

Urdaibaiko Galtzagorriak © 2017. Kontaktatu gurekin: galtzagorriak@urdaibai.org

Babesleak: Eusko Jaurlaritza, Gernika-Lumoko Udala eta Urdaibai Biosfera Erreserba.