Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak

Urdaibai Reserva de la Biosfera » Cuentos y leyendas

¿Es lo mismo cuento que leyenda? Según el Padre Barandiarán el cuento es una narración popular en la que los personajes, los lugares en los que ocurre la acción y la época son totalmente desconocidos, mientras que en la leyenda los personajes y los lugares en los que se dá la acción son conocidos.

Actualmente, es casi imposible toparse con una casa en la que las personas mayores cuentan a sus nietos y nietas cuentos y leyendas. Los cuentos, generalmente, comienzan con una fórmula más o menos aceptado por un gran grupo de personas. Las leyendas, en cambio, no empiezan con fórmulas concretas. Así, el Padre Barandiarán recuperó distintas fórmulas de comienzo de cuentos. De todas ellas, dos, son las que nos interesan. Una corresponde a Elantxobe y dice así:

Antxiñen munduen asko lez... = Antzinean muduen asko legez...
Antiguamente como muchos en el mundo...

La otras corresponde a Kortezubi y dice así:

Munduän asko lez, arto koxkolez... = Munduan asko legez, artoa koskolez...
Como muchos en el mundo con mazorca de maíz.

Además, el propio Barandiaran, recuperó fórmulas que se usaban como final del cuento. La recogida en Bermeo es la siguiente:

Ori alan ixen bazan,
sartu daitela kalabazan
eta urten deyela
Derio’ko plazan

Hori halan izan bazen
sar dadila kalabazan
eta irten dezala
Derioko plazan

Si eso fue así,
métase en la calabaza
y salga
en Derio en la plaza

Anton Erkoreka recogió otra fórmula en Bermeo:

Upin-upin perejil,
auntxen babak egosi
gora eta bera dabillen
txoritxuak iruntzi.

Ipuin-ipuin perexil,
ahuntzaren babak egosi,
gora eta behera dabilen
txoritxoak irentsi.

Cuento-cuento perejil,
cuece las babas de la cabra
traga los pajaritos
que andan arriba y abajo.

Y, por proximidad, también mencionaremos la de Lekeitio:

Arek ondo bixi ixan basirian,
Gu ondo bixi ixan gaixala

Haiek ondo bizi izan baziren,
gu ondo bizi izan gaitezala.

Si ellos vivieron bien,
nosotros vivamos bien.

Existen muchos tipos de cuentos (y de leyendas) por lo que, para su clasificación, nos basaremos en la misma que usó el académico de la lengua vasca en su trabajo sobre los cuentos populares vascos. Así, distinguiremos cinco grupos. El único criterio utilizado para incluir un cuento en uno u otro grupo ha sido los que se cuenta y la relación que tiene con la explicación general de cada grupo. Cuando no se ha observado una afinidad por un grupo concreto se ha agrupado en Otros. Para acabar, diremos que, desde nuestro punto de vista, es más importante el cuento o la leyenda en si que el hecho de haberla agrupado bien o mal.

En cualquier caso, los grupos son los siguientes:

1. Narraciones históricas.

Cuentos o leyendas épicas relaciondas con hechos históricos.

Atezayaga Mendata (Mendata, Cast.)
Izaro irla eta Madalen Eguna (Bermeo, Eusk.)
Jaun Zuria-I (Mundaka, Cast.)
Jaun Zuria-II (Busturia, Cast.)

2. Cuentos paganos.

Basados en personajes mitólogicos vascos (Basajaun, Mari, Tartalo...).

Ajangizko Lezia (Ajangiz, Eusk.)
Azeria eta Mari (Muxika,Eusk.)
Basajaun y San Martin (Kortezubi, Cast.)
Bolunako Jentilak (Ereño, Eusk.)
Famerijelen beharrak (Kortezubi, Eusk.)
Hiru olatuak (Bermeo, Eusk.)
La sima de Morga (Morga, Cast.)
Lamia eskalea eta bere zigorra (Ereño, Eusk.)
Lamien aintzira (Bermeo, Eusk.)
Lamia eta artzaina (Ereño, Eusk.)
Lamia eta ikaslea (Kortezubi, Eusk.)
Lamiñe erreka (Mendata, Eusk.)
Laminagako lamiak (Ajangiz, Eusk.)
Maruja Maricastad (Busturialdea, Cast.)
Ogoñoko Lamiñaku (Elantxobe, Eusk.)
Santimamiñeko andrazko jentilea (Kortezubi, Eusk.)
Sorginen bidea Muruetako akelarrera (Murueta, Eusk.)
Sorginen bidea Eperlandako akelarrera-I (Muxika, Eusk.)
Sorginen bidea Eperlandako akelarrera-II (Muxika, Eusk.)
Tartaloetxeita (Kortezubi, Eusk.)
Un vasito de vino (Morga, Cast.)
Zezea Jaungoikoaren zigorra (Bermeo, Eusk.)
Los pescadores y las lamias (Bermeo, Cast.)
Lamiarango lamiak (Bermeo, Eusk.)
La Lamia de Garatzondo (Bermeo, Cast.)
El pescador y la lamia (Bermeo, Cast.)
Artikeko lamia (Bermeo, Eusk.)
Kalenpeko ur gardena (Bermeo, Cast.)

3. Cuentos estrictamente fantásticos.

Astoa, txakurra, katua, oilarra eta aritoa (Muxika, Eusk.)
Basaiko lorea (Nabarniz, Eusk.)
Bolunako Leiza (Ereño, Eusk.)
Dar-Dar (Kortezubi, Eusk.)
Gizakia eta sugea (Kortezubi, Eusk.)
Mallebiko Abadea (Kortezubi, Eusk.)
Morozilloko Koba (Busturia, Eusk.)
Ondo eginak zer merezi duen (Ereño, Eusk.)

4. Cuentos cristianos.

Se entremezclan la cultura y las creencias antiguas.

Aparición de almas en Kortezubi-I (Kortezubi, Cast.) Berria
Arimen agerkundea Bermeon-I (Bermeo, Eusk.)
Arimen agerkundea Bermeon-II (Bermeo, Eusk.)
Artxako (Mendata, Eusk.)
El cura de Gerrikaitz (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz, Cast.)
El rezo y las crias de gato (Bermeo, Cast.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-I (Bermeo, Eusk.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-II (Bermeo, Eusk.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-III (Bermeo, Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-I (Kortezubi,Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-II (Kortezubi, Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-III (Kortezubi,Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-IV (Mendata,Eusk.)
Kastrexanako zubia-I (Kortezubi, Eusk.)
Munagurengo lamiñak (Muxika, Eusk.)
San Martin eta Deabrua-I (Kortezubi, Eusk.)
San Martin eta Deabrua-II (Kortezubi, Eusk.)
San Martinen kantua (Kortezubi, Eusk.)
San Migel Ereñozarrekoa (Kortezubi, Eusk.)
Zuhaitza eta emakumea (Kortezubi, Eusk.)
Ama Birjina Kurutzetakoa-Forua (Forua, Eusk.)

5. Cuentos para reir.

Situaciones basadas en sucesos cotidianos cómicos y sin sentido.

Abadea eta baserritarra (Bermeo, Eusk.)
Afaritan (Mendata, Eusk.)
(Mendata, Eusk.)
Baserritarrak Bermeon-I (Bermeo, Eusk.)
Bermeotarrak Ingalaterran (Bermeo, Eusk.)
Burusi erdia (Ereño, Eusk.)
Ezkobarritan (Mendata, Eusk.)
Fernando eta kazeroak (Mendata, Eusk.)
Fernando ferian (Mendata, Eusk.)
Gabon afari merkea (Mendata, Eusk.)
Galdutako eta bereganatutako herentzia (Ea, Eusk.)
Gernikako Batzar baten (Gernika-Lumo, Eusk.)
Gorozikar batzuk trenean lehenengoz (Muxika, Eusk.)
Hiru ikasle (Ereño, Eusk.)
Iko zuria (Mendata, Eusk.)
Karakola eta barea (Mendata, Eusk.)
Laredotar bat Bermeotarren artean (Bermeo, Eusk.)
Morroi bizkorra (Mendata, Eusk.)
Morroi onari ugazaba hobea (Mendata, Eusk.)
Motzaila baten zorra (Ereño, Eusk.)
Nor gaiztoago (Ereño, Eusk.)
Sakristaua, abadea eta txakurra (Mendata, Eusk.)
San Pedro eta eskribaua (Ereño, Eusk.)
Senar-emazteak-I (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-I (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-III (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-IV (Bermeo, Eusk.)
Txarteletan mutil bat (Muxika, Eusk.)
Ugazaba eta errenterua (Mendata, Eusk.)
Urkiola bidean (Mendata, Eusk.)
Zulo bakoitzari lorakoa (Ereño, Eusk.)

6. Otros

No se pueden clasificar en los anteriores.

Arrantzalea eta katua-I (Bermeo, Eusk.)
Arrantzalea eta katua-II (Bermeo, Eusk.)
Arrantzalea eta txakurra (Bermeo, Eusk.)
Azeria eta otsoa (Muxika, Eusk.)
Azeriaren egiak (Kortezubi, Eusk.)
Baserritarra eta katua (Bermeo, Eusk.)
Bermeo eta ezizenak (Bermeo, Eusk.)
El pescador y el perro-I (Mundaka, Cast.)
El pescador y el perro-II (Bermeo, Cast)
Ereñozarreko San Migel ermita (Kortezubi, Eusk.)
Frailea eta maitalea-I (Bermeo, Eusk.)
Frailea eta maitalea-II (Mundaka, Eusk.)
Gizakiak askatutako otsoa (Kortezubi, Eusk.)
Haretx bihurtu ziren sorginak (Bermeo, Eusk.)
Ibarruriko Ibarrako Andra Mari eliza (Muxika, Eusk.)
Idibaltzagako Andra Mari eliza (Errigoiti, Eusk)
Kontu berdeak-I (Bermeo, Eusk.)
Kontu berdeak-II (Bermeo, Eusk.)
Kontu berdeak-III (Bermeo, Eusk.)
Mendatako eliza (Mendata, Eusk.)
Pizti bihurtu zen emakumea (Mundaka, Eusk.)
Pozuillune (Bermeo,Cast.)
San Antonio Urkiolakoari eskaria (Kortezubi, Eusk.)
San Juan de Gaztelugatxe (Bermeo,Cast.)
(Muxika, Eusk.)
Sorgina monstruo bihurtuta (Mundaka, Eusk.)
Sorginak txerri bihurtuta (Bermeo, Eusk.)
Sorgina eta artzaina (Mundaka, Eusk.)
Suge erronka jolea (Kortezubi, Eusk.)
Zeutetik eta ez zeruetatik (Kortezubi, Eusk.)
La neskatila de Garbola (Bermeo, Cast.)
La reconstrucción del conveto franciscano (Bermeo, Cast.)

BIBLIOGRAFIA

Barandiaran, Joxe Miel
Obras Completas.
Tomo I. Eusko Folklore.
Diccionario ilustrado de Mitología Vasca.
Editorial La Gran Enciclopedia Vasca.
Bilbao, 1973

Barandiaran, Joxe Miel
Obras Completas Tomo II
Eusko-Folklore
Editorial La Gran Enciclopedia Vasca
Bilbao, 1973

Calleja, Seve
Basajaun, el señor del bosque. Cuentos y leyendas populares vascos.
Ediciones Gaviota
Madril, 1995

De Trueba, Antonio
Cuentos populares vizcaínos
Ediciones de Librería San Antonio
Barakaldo, 2000

Dueso, José
Lamiak eta Sorginak
ROGER Editor
Donostia, 1998

Erkoreka, Antón
Leyendas, cuentos y supersticiones
Doniene Bilduma
Bilbo, 2000

Juaristi, Jon
La leyenda de Jaun Zuria
Colección “Temas Vizcaínos”
Serie Azul, año VI, nº 62
BBK
Bilbao, 1970

Leyendas del País Vasco y Navarra
Editorial Labor S.A.
Barcelona 1985

Mallea Lamikiz, Idoia
Mendata, gure geurea danentzat
Mendatako Udala
Bilbo, 2002

Maria de Azkue, Resurrección
Euskalerriaren Jakintza
Literatura Popular del País Vasco
II. Liburua: Ipuinak eta Irakurgaiak
Euskaltzaindia y Espasa-Calpe
Bilbo, 1989

Mogrobejo, Endika
Ereñoko Elizatearen Kondaira
Wilsen Editorial
Ereñoko Udala
Bilbo, 1987

Sorgiñas. Leyendas vascas de brujas.
Editorial Los Libros del “Cuentamiedos”
Iruña, 2004

Gauza bera al da ipuina eta kondaira? Aita Barandiaranen ustez ipuina pertsonaiak, ekintzaren tokia eta garaia ezezagunak dituen edozein narrazio herrikoia da, eta kondaira, berriz, pertsonaiak eta ekintzaren lekuak ezagunak dituena da.

Gaur egun, nekez aurki daiteke etxeren bat non bertako nagusienek seme-alabei zein ilobei ipuinak edo kondairak kontatzen dizkieten. Ipuinak, orokorrean, guztiz onartuta dagoen formularekin hasten den bitartean kondairetan ez da horrelakorik gertatzen. Horrela bada, Aita Barandiaranek formula desberdinak aurkitu zituen. Horietatik guztietatik bi dira guri interesatzen zaizkigunak. Bata, Elantxoben bilatutakoa, eta horrela dioena:

Antxiñen munduen asko lez... = Antzinean muduen asko legez...
Antiguamente como muchos en el mundo...

Bestea, Kortezubikoa eta horrela dena:

Munduän asko lez, arto koxkolez... = Munduan asko legez, artoa koskolez...
Como muchos en el mundo con mazorca de maíz.

Aita Barandiaranek berak ere ipuinen amaiera adierazten dituzten formulak bildu zituen. Bermeokoak horrela dio:

Ori alan ixen bazan,
sartu daitela kalabazan
eta urten deyela
Derio’ko plazan

Hori halan izan bazen
sar dadila kalabazan
eta irten dezala
Derioko plazan

Si eso fue así,
métase en la calabaza
y salga
en Derio en la plaza

Anto Erkorekak ondoko beste forma bat aurkitu zuen Bermeon.

Upin-upin perejil,
auntxen babak egosi
gora eta bera dabillen
txoritxuak iruntzi.

Ipuin-ipuin perexil,
ahuntzaren babak egosi,
gora eta behera dabilen
txoritxoak irentsi.

Cuento-cuento perejil,
cuece las babas de la cabra
traga los pajaritos
que andan arriba y abajo.

Eta Lekeition, eta hurbiltasunagatik aipatuko dugu, ondokoa bildu zuen:

Arek ondo bixi ixan basirian,
Gu ondo bixi ixan gaixala

Haiek ondo bizi izan baziren,
gu ondo bizi izan gaitezala.

Si ellos vivieron bien,
nosotros vivamos bien.

Ipuin-mota (honen barruan kondairak ere sartuko ditugu) asko daudenez Piarres Laffite akademikoak euskal herriko ipuingintza aztertu zuenean proposatutako bost taldetan banatuko ditugu. Talde batean edo bestean sailkatzeko erabili dugun irizpide bakarra kontatzen denaren eta atal bakoitzaren azalpen orokorraren artean egon daitekeen harremana izan da. Inolako harremanik ikusi ez denean kondaira edo ipuina Besteak deituriko atalean sartu da. Amaitzeko esan gurako genuke gure iritziz garrantzitsuago dela ipuina, kondaira... sailkapen bera baino, izan ere zenbait kasutan oso zaila gertatu baizaigu aurreko bakoitzari zein talde ç zetorkion hobeto asmatzea.

Edozein kasutan ere, taldeok ondokoak dira:

1. Basa-istorioak.

Gertaera historikoekin lotutako kondaira eta kontakizun epikoak.

Atezayaga Mendata (Mendata, Cast.)
Izaro irla eta Madalen Eguna (Bermeo, Eusk.)
Jaun Zuria-I (Mundaka, Cast.)
Jaun Zuria-II (Busturia, Cast.)

2. Cuentos paganos.

Euskal mitologia autoktonoan (Basajaun, Mari, Tartalo...) oinarritutakoak.

Ajangizko Lezia (Ajangiz, Eusk.)
Azeria eta Mari (Muxika,Eusk.)
Basajaun y San Martin (Kortezubi, Cast.)
Bolunako Jentilak (Ereño, Eusk.)
Famerijelen beharrak (Kortezubi, Eusk.)
Hiru olatuak (Bermeo, Eusk.)
La sima de Morga (Morga, Cast.)
Lamia eskalea eta bere zigorra (Ereño, Eusk.)
Lamien aintzira (Bermeo, Eusk.)
Lamia eta artzaina (Ereño, Eusk.)
Lamia eta ikaslea (Kortezubi, Eusk.)
Lamiñe erreka (Mendata, Eusk.)
Maruja Maricastad (Busturialdea, Cast.)
Ogoñoko Lamiñaku (Elantxobe, Eusk.)
Santimamiñeko andrazko jentilea (Kortezubi, Eusk.)
Sorginen bidea Muruetako akelarrera (Murueta, Eusk.)
Sorginen bidea Eperlandako akelarrera-I (Muxika, Eusk.)
Sorginen bidea Eperlandako akelarrera-II (Muxika, Eusk.)
Tartaloetxeita (Kortezubi, Eusk.)
Un vasito de vino (Morga, Cast.)
Zezea Jaungoikoaren zigorra (Bermeo, Eusk.)
Los pescadores y las lamias (Bermeo, Cast.)
Lamiarango lamiak (Bermeo, Eusk.)
La Lamia de Garatzondo (Bermeo, Cast.)
El pescador y la lamia (Bermeo, Cast.)
Artikeko lamia (Bermeo, Eusk.)
Kalenpeko ur gardena (Bermeo, Cast.)

3. Amets hutsezko ipuinak.

Astoa, txakurra, katua, oilarra eta aritoa (Muxika, Eusk.)
Basaiko lorea (Nabarniz, Eusk.)
Bolunako Leiza (Ereño, Eusk.)
Dar-Dar (Kortezubi, Eusk.)
Gizakia eta sugea (Kortezubi, Eusk.)>
Mallebiko Abadea (Kortezubi, Eusk.)
Morozilloko Koba (Busturia, Eusk.)
Ondo eginak zer merezi duen (Ereño, Eusk.)

4. Ipuin basagiristinoak.

Kultura eta aintzinako sinesmen zaharrak elkarturik agertzen dira.

Aparición de almas en Kortezubi-I (Kortezubi, Cast.) Berria
Arimen agerkundea Bermeon-I (Bermeo, Eusk.)
Arimen agerkundea Bermeon-II (Bermeo, Eusk.)
Artxako (Mendata, Eusk.)
El cura de Gerrikaitz (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz, Cast.)
Emakumea eta ilargia (Gernika-Lumo, Eusk.)
El rezo y las crias de gato (Bermeo, Cast.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-I (Bermeo, Eusk.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-II (Bermeo, Eusk.)
Gaztelugatxe Donienera joateko promesa-III (Bermeo, Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-I (Kortezubi,Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-II (Kortezubi, Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-III (Kortezubi,Eusk.)
Juan soldadu eta San Pedro-IV (Mendata,Eusk.)
Kastrexanako zubia-I (Kortezubi, Eusk.)
Munagurengo lamiñak (Muxika, Eusk.)
San Martin eta Deabrua-I (Kortezubi, Eusk.)
San Martin eta Deabrua-II (Kortezubi, Eusk.)
San Martien kantua (Kortezubi, Eusk.)
San Migel Ereñozarrekoa (Kortezubi, Eusk.)
Zuhaitza eta emakumea (Kortezubi, Eusk.)

5. Irri solasak.

Eguneroko kontuetan oinarritutako egoera komiko eta zentzugabeak.

Abadea eta baserritarra (Bermeo, Eusk.)
Afaritan (Mendata, Eusk.)
(Mendata, Eusk.)
Baserritarrak Bermeon-I (Bermeo, Eusk.)
Bermeotarrak Ingalaterran (Bermeo, Eusk.)
Burusi erdia (Ereño, Eusk.)
Ezkobarritan (Mendata, Eusk.)
Fernando eta kazeroak (Mendata, Eusk.)
Fernando ferian (Mendata, Eusk.)
Gabon afari merkea (Mendata, Eusk.)
Galdutako eta bereganatutako herentzia (Ea, Eusk.)
Gernikako Batzar baten (Gernika-Lumo, Eusk.)
Gorozikar batzuk trenean lehenengoz (Muxika, Eusk.)
Hiru ikasle (Ereño, Eusk.)
Iko zuria (Mendata, Eusk.)
Karakola eta barea (Mendata, Eusk.)
Laredotar bat Bermeotarren artean (Bermeo, Eusk.)
Morroi bizkorra (Mendata, Eusk.)
Morroi onari ugazaba hobea (Mendata, Eusk.)
Motzaila baten zorra (Ereño, Eusk.)
Nor gaiztoago (Ereño, Eusk.)
Sakristaua, abadea eta txakurra (Mendata, Eusk.)
San Pedro eta eskribaua (Ereño, Eusk.)
Senar-emazteak-I (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-I (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-III (Bermeo, Eusk.)
Senar-emazteak-IV (Bermeo, Eusk.)
Txarteletan mutil bat (Muxika, Eusk.)
Ugazaba eta errenterua (Mendata, Eusk.)
Urkiola bidean (Mendata, Eusk.)
Zulo bakoitzari lorakoa (Ereño, Eusk.)

6. Otros

Los que no se pueden cladificar en los anteriores.

Arrantzalea eta katua-I (Bermeo, Eusk.)
Arrantzalea eta katua-II (Bermeo, Eusk.)
Arrantzalea eta txakurra (Bermeo, Eusk.)
Azeria eta otsoa (Muxika, Eusk.)
Azeriaren egiak (Kortezubi, Eusk.)
Baserritarra eta katua (Bermeo, Eusk.)
Bermeo eta ezizenak (Bermeo, Eusk.)
El pescador y el perro-I (Mundaka, Cast.)
El pescador y el perro-II (Bermeo, Cast)
Ereñozarreko San Migel ermita (Kortezubi, Eusk.)
Frailea eta maitalea-I (Bermeo, Eusk.)
Frailea eta maitalea-II (Mundaka, Eusk.)
Gizakiak askatutako otsoa (Kortezubi, Eusk.)
Haretx bihurtu ziren sorginak (Bermeo, Eusk.)
Ibarruriko Ibarrako Andra Mari eliza (Muxika, Eusk.)
Idibaltzagako Andra Mari eliza (Errigoiti, Eusk)
Kontu berdeak-I (Bermeo, Eusk.)
Kontu berdeak-II (Bermeo, Eusk.)
Kontu berdeak-III (Bermeo, Eusk.)
Mendatako eliza (Mendata, Eusk.)
Pizti bihurtu zen emakumea (Mundaka, Eusk.)
Pozuillune (Bermeo,Cast.)
San Antonio Urkiolakoari eskaria (Kortezubi, Eusk.)
San Juan de Gaztelugatxe (Bermeo,Cast.)
San Roman ermita (Muxika, Eusk.)
Sorgina monstruo bihurtuta (Mundaka, Eusk.)
Sorginak txerri bihurtuta (Bermeo, Eusk.)
Sorgina eta artzaina (Mundaka, Eusk.)
Suge erronka jolea (Kortezubi, Eusk.)
Zeutetik eta ez zeruetatik (Kortezubi, Eusk.)
La neskatila de Garbola (Bermeo, Cast.)
La reconstrucción del conveto franciscano (Bermeo, Cast.)
Pozoillune (Bermeo, Cast.)

BIBLIOGRAFIA

Barandiaran, Joxe Miel
Obras Completas.
Tomo I. Eusko Folklore.
Diccionario ilustrado de Mitología Vasca.
Editorial La Gran Enciclopedia Vasca.
Bilbao, 1973

Barandiaran, Joxe Miel
Obras Completas Tomo II
Eusko-Folklore
Editorial La Gran Enciclopedia Vasca
Bilbao, 1973

Calleja, Seve
Basajaun, el señor del bosque. Cuentos y leyendas populares vascos.
Ediciones Gaviota
Madril, 1995

Del Palacio, Vicente; eta beste batzuk
Historia de Lumo
Gernikazarra Historia Taldea
Gernika-Lumo, 1999